μουστέριο ή μουστιαία εποχή

Πολιτισμός της μέσης Παλαιολιθικής εποχής, που πήρε το όνομα από τον βράχο Le Moustier στην Ντορντόν (νότια Γαλλία). Η ακμή του τοποθετείται κατά τη διάρκεια της τελευταίας παγετώδους φάσης, που αντιστοιχεί στο μέσο πλειστόκαινο. To μ. είναι διαδεδομένο σε ολόκληρη την Ευρώπη με όψιμη εξάπλωση στη Μέση Ανατολή και στην ανατολική και νότια Αφρική, όπου δεν είναι ακόμα αρκετά γνωστό. Με βάση τα διάφορα σχήματα των πέτρινων εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν διαδοχικά στην περίοδο αυτή, το μ. υποδιαιρείται σε τρεις φάσεις: 1) αρχαϊκό μ. (κατά τη διάρκεια του oποίου κατασκεύαζαν ακόμα εργαλεία που είχαν εντομές και στις δύο πλευρές τους, κατά την παράδοση του Αχελαίου πολιτισμού), 2) τυπικό μ. και 3) ανεπτυγμένο μ. Η κατεργασία της πέτρας, χαρακτηριστική του μ., συνίσταται στη διαμόρφωση εργαλείων από παρασχίδες, που αποσπώνται από έναν πυρήνα πυριτόλιθου και υποβάλλονται σε κατεργασία κατά μήκος των διάφορων αιχμών τους, μόνο όμως από τη μία πλευρά. Τα πιο συνηθισμένα σχήματα είναι οι τριγωνικές αιχμές και τα δισκοειδή ξέστρα. Δημιουργοί του πολιτισμού αυτού υπήρξαν οι άνθρωποι του Νεάντερταλ, που παρά την αρκετά πρωτόγονη όψη τους (ήταν μικρόσωμοι, με ογκώδη κεφαλή, πλατύ κρανίο, με αρκετά προεξέχοντα υπερόφρυα τόξα, πρόσωπο που προεξείχε και ανεπτυγμένες σιαγόνες), παρουσίασαν αρκετά έντονη πνευματική ζωή, όπως αποδεικνύουν ο ενταφιασμός των νεκρών και οι ιερές θυσίες τους. Κατοικούσαν είτε στο ύπαιθρο είτε μέσα σε σπήλαια ή σε καταφύγια κάτω από βράχους και ζούσαν από το κυνήγι μεγάλων παχύδερμων (τριχωτά μαμούθ και ρινόκεροι). Πρέπει να πίστευαν ότι υπήρχε ένα είδος μεταθανάτιας ζωής: έθαβαν τους νεκρούς με επιμέλεια, τους προστάτευαν με πέτρες και τους εφοδίαζαν με προμήθειες τροφών και εργαλείων. Μυστηριώδεις θυσίες, πιθανότατα κανιβαλικές, έχουν αποδειχτεί από την ανεύρεση κρανίων, μεμονωμένων ή συναθροισμένων, που έχουν τοποθετηθεί με θρησκευτικό τρόπο μέσα σε σπηλιές (π.χ. το γνωστό κρανίο του Κιρκαίου, στην Ιταλία, που ήταν κλεισμένο μέσα σε έναν κύκλο από πέτρες, ή η απόθεση πολυάριθμων κρανίων στην Κράπινα της Κροατίας). Ο μουστέριος πολιτισμός παρουσιάζει επίσης τοπικές παραλλαγές, κυριότερες από τις oποίες είναι: ο ποντίνιος πολιτισμός, διαδεδομένος στο Λάτιο (Ιταλία), στον οποίο ανήκουν μικρά εργαλεία από πυριτόλιθο που προέρχονται από χάλικες χωρισμένους στα τέσσερα· το «αλπικό μ.» της Ελβετίας, που είναι γνωστό, εκτός από τις κατεργασίες της πέτρας, και από την κατεργασία των οστών (υπάρχουν κυρίως εργαλεία από τα οστά της άρκτου των σπηλαίων, που ζούσε σε διαρκή αγώνα με τον άνθρωπο)· ο ατέριος πολιτισμός, που άνθησε στη βόρεια Αφρική και διήρκεσε κατά την ανώτερη παλαιολιθική εποχή και χαρακτηρίζεται από εργαλεία και όπλα από πέτρα μ’ ένα είδος χειρολαβής για να κρατούνται καλύτερα. Στην Ελλάδα βρέθηκαν εργαλεία της εποχής αυτής στην Ήπειρο (Πρέβεζα, Παραμυθιά, Ιωάννινα), στη Θεσσαλία (περιοχή Μαγούλα Καρδίτσας) και στα Πετράλωνα της Χαλκιδικής. Λίθινα εργαλεία, αντιπροσωπευτικά δείγματα του πολιτισμού της εποχής του μουστέριου, που ανακαλύφθηκαν στο Πλακάρ της Γαλλίας (Ινστιτούτο Παλαιοντολογίας, Ρώμη).